ردکردن این

درباره شهر ابرکوه

درباره شهر ابرکوه

ابرکوه یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که در مرکز ایران و در محدوده استان یزد واقع می‌باشد. هم اکنون آثار باستانی بسیار زیادی از روزگاران گذشته در این مکان بجای مانده‌است که نشان از وجود تمدنی بیاد ماندنی و قدیمی دارد. اولین اثری که اگر آنرا از عجایب بدانیم اغراق نکرده‌ایم وجود یک درخت سرو کهن سال و بلند است که بر پایه ارزیابی متخصصین فن و از جمله یک دانشمند مشهور روسی عمر آن به بیش از 4000سال بالغ می‌شود. این درخت مشهور که هنوز نیز سر سبز و با صلابت در مرکز این شهر خودنمایی می‌کند دارای ارتفاعی بالغ بر ۲۸متر می‌باشد.

جغرافيا و اقليم:

ابركوه در جنوب غربي شهرستان تفت و استان يزد واقع شده است. اين شهرستان از شمال به شهرستان صدوقِ استان يزد و شهرستان شهرضا استان اصفهان، از شرق به شهرستان خاتمِ يزد و از غرب و جنوب به شهرستان آبادهِ استان فارس محدود است.
وسعت ابركوه 5641 كيلومترمربع ميباشد و در مختصات جغرافيايي 52 درجه و 58 دقيقه شرقي و 30 درجه و 46 دقيقه شمالي و با 1550 متر ارتفاع از سطح درياي آزاد واقع شده است.
از نظر توپوگرافي، دشت ابركوه جزئي از فلات خشك مركزي ايران است كه رشته كوههاي زاگرس چون حصاري انتهاي اين دشت را در جهت غرب و جنوب در بر مي گيرد و كَفه ( كوير) ابركوه با كمتر از 1450 متر پست ترين محل اين حوزه است.

ابركوه داراي اقليم گرم و خشك بياباني مي باشد. آب و هواي شهر در مقياس عمومي ، ويژگيهاي اقليمي مناطق كويري درون فلاتي ايران را داراست و از مشخصات آن، كميِ بارندگي ، دامنه نوسان حرارتي كم و بيش زياد و خشكي مي باشد.
بيشترين درجه حرارت متوسط مربوط به ماههاي خرداد، تير، مرداد و شهريور بوده و به صورت نسبي اين 4 ماه از سال از نظر دما متمايز از ساير ماههاي سال هستند. همچنين ماههاي آذر ،دي ، بهمن ، بطور نسبي خنك ترين ماههاي سال هستند. بيشترين درجه حرارت، 1/39 درجه مربوط به مردادماه و حداقل آن مربوط به بهمن و اسفندماه با 4/0 درجه سانتيگراد ثبت گرديده است. بيشترين ميزان بارندگي ماهيانه مربوط به ماههاي بهمن و فروردين و بين 5/15 – 12 ميلي متر مي باشد. جهت وزش باد غالب در استان، شمال غربي ـ جنوب شرقي مي باشد. بيشترين سرعت وزش باد در اين شهر از اواسط ماه اسفند تا اواسط ماه مهر بين 8 تا 10 نات مي باشد.

وضعيت اجتماعي:

بر اساس آخرين سرشماري در سال 1375 جمعيت خانوارهاي ساكن شهر ابركوه، 19164 نفر و بر اساس آمار كلي ،جمعيت شهرستان در حدود 43500 نفر مي باشد. دين مردم اين شهرستان اسلام و مذهب ايشان شيعه است.
در زمينه كشاورزي، عمده ترين سطح زير كشت ابركوه مربوط به گندم، و پسته دومين محصول عمده ابركوه است. از محصولات باغي ابركوه مي توان زردآلو ، انار و انگور را نام برد.
از كل جمعيت شاغل ابركوه در بخشهاي عمده فعاليت، 8/12 درصد در بخش كشاورزي، 2/29 درصد صنعت ، و 58 درصد در بخش خدمات مشغول فعاليتند.

سوابق و پيشينه تاريخي:

از نظر تقسيمات كشوري ابركوه قبلاً جزئي از شهرستان يزد از استان اصفهان بوده (تا سال 1332) و سپس در سال 1332 به استان فارس (شهرستان آباده) ضميمه گرديد. درسال 1367 اين شهر به عنوان بخشي از شهرستان تفت از استان يزد درآمد و در سال 1373 طبق آخرين تقسيمات كشوري مستقلاً يكي از شهرستانهاي يزد با مركزيت ابركوه گرديد.

از آنجا كه اين شهر ابتدا در پاي كوه ساخته شده، آنرا «برِكوه» ميگفتند (كنار كوه) كه در گويش مردم به «ابركوه» تبديل شد و پس از ورود اسلام اين نام نيز مانند بعضي نامهاي ديگر در گويش عربي، كاف به قاف تبديل و «ابرقو» خوانده شده است. نهايتاً در سال 1350 اين شهر به صورت رسمي «ابركوه» ناميده شد. نام آن در منابع قديم و جديد به صورتهاي «ابرقو»، «ابركويه»، «ابرقويه»، «برقوه» و «دركوه» آمده است. «ابر» در فرهنگ دكتر معين چنين تعريف شده :1- بر- به 2- زبر – بالاروي – سر 3- با 4- بر سر – در

درباره بوجود آمدن و قدمت ابركوه افسانه ها و داستانهايي نقل مي شود كه اغلب سند و مرجع علمي مقبولي ندارند ولي با توجه به آثار و ابنيه باقيمانده ميتوان پي به قدمت زياد ابركوه پي برد. ولي تاريخ دقيق آنرا مي بايست در نوشته هاي پراكنده جستجو كرد. در كتاب «شناخت ابركوه و قدمت آن» از قول احمد بن حسين بن علي كاتب مؤلف كتاب تاريخ جديد يزد آمده زماني كه اسكندر كثه (يزد كنوني) به عنوان زندان قرار داد (يعني زماني كه تازه يزد را بنيان نهاد) نايبي براي خود در «ري» تعيين نمود كه از ايالات ابرقو-اصفهان-اصطخر-قم خراج به نزد وي مي فرستاد. در صورت صحت اين گفته قدمت ابركوه نه تنها از يزد بيشتر است بلكه در آن زمان هم سنگ و هم رده ايالت اصفهان و اصطخر قلمداد ميشده. درباره ابركوه در نگاشته هاي قديم سخن فراوان رفته از آنجمله: «مسالك الممالك» اصطخري، «حدود العالم من المشرق الي المغرب» ،«فارسنامه» ابن بلخي، طمعجم البلدان» ياقوت حموي، «المسالك و الممالك» ابن خرداذبه، «اقليم پارس» ايرج افشار، «نزهه القلوب» حمدالله مستوفي، «سياحت نامه جنوب ايران»، «فارس نامه ناصري» حاج ميرزا حسن فسايي، «كتاب اثار ايران» آندره گدار، «اقليم پارس» محمد نقي مصطفوي، «تاريخ و جغرافياي شهرستان آباده» عبدالرحيم شريف، «لغت نامه دهخدا»، «فرهنگ فارسي معين».

ابرقو تقريباً در وسط راه استخر به يزد واقع است. بنابر روايت حمدالله مستوفي در ابتدا در پايان كوهي ساخته بوده اند و بركوه ميگفتندش و بعد از آن بر صحرايي كه اكنون هست اين شهر كرده اند. شهري كوچك است. كسي كه از راه سورمق يا دهبيد بيايد هنوز هم در دامن كوهي سنگي، كه در صحرا جامانده است آثار شهر قديم،‌و در كنار خرابه هاي عتيق، شهر جديد را كه مستوفي اشاره مي كند مي بيند. ابرقويي كه در دشت واقع است از حيث آبادي شباهتي به ابرقوي عهد مغول ندارد بلكه در حقيقت ميان آبادي كنوني او و ويرانه هاي اطرافش تفاوتي نيست، بنابر بعضي اقوال كه بسيار متحمل هم است اين شهر در حمله افغانها خراب شده است(1135 هجري). ولي علت حقيقي ويرانيش سابق بر هجوم افغانهاست. اين شهر هم مثل بلاد بسياري كه پيش از اين آباد و سر سبز بوده اند، بدرود حيات گفته يا بحال نزع افتاده است زيراكه تنها علت عمران اين بلاد وقوع در سر راه تجارتي بوده و با انحراف تجارت رشته حيات آنها منقطع شده است، راه معروف كارواني عهد مغول كه از خليج فارس تا درياي سياه كشيده بود از هرز شروع و پس از عبور كرمان و يزد و سلطانيه و تبريز به سواحل درياي سياه مي رسيد و ادويه چين و هند و نيل سوده و مشك و صمغ و اجناس ابريشمي و بنه كرمان و يزد و شيراز و سنگهاي قيمتي را كه شيراز و هرمز و سلطانيه بازار عمده آن محسوب مي شد به اروپا مي رسانيد.

شهرستان ابركوه، نزديك‌ترين نقطه شهري به مركز جغرافيايي ايران، ديار تاريخ، فرهنگ و ادب، با مردماني كويري و سخت كوش، كه شعله حيات را در اين كوير تفديده، همواره پرفروغ نگاه داشته­اند. انبوه آثار باستاني كه هر يك گنجينه‌اي از معماري و هنر ايران زمين را درخود جاي داده اند و كاريزهاي طولاني و باستاني، نشان از آباداني اين منطقه و تاريخ پر افتخار آن دارند.

شهرستان ابركوه در جنوب غربي استان يزد ،در منطقه اي دشتي و در مسير جاده يزد ـ شيراز واقع شده و از دو طرف توسط ارتفاعات كوه سفيد و قنبره در جنوب شرق و كوه اعلا در شمال غرب محصور شده است.

از نظر مختصات جغرافيايي بين 52 درجه و 48 دقيقه تا 54 درجه طول شرقي و30 درجه و 9 دقيقه تا 31 درجه و 36 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته است. شهرستان مذكور از شمال به شهرستان تفت، از شمال غرب به استان اصفهان، از شرق به شهرستان مهريز و از جنوب، جنوب غرب و غرب به استان فارس محدود مي گردد. شهرستان ابركوه با مساحتي در حدود 811/5344 كيلومتر مربع از دو بخش مركزي و بهمن تشكيل شده است. ابركوه جز فلات مركزي ايران است و وسعتي بالغ بر 5347 كيلومتر مربع دارد و از جهت وسعت ششمين شهرستان استان يزد محسوب مي‌شود.

حداكثر ارتفاع آن از سطح آب‌هاي آزاد 3300 متر در جنوب و حوالي خانه خوره و حداقل آن 1450 متر و در حول كوير نمك ابركوه مي باشد.

شهر ابرکوه ( مرکز شهرستان) به عنوان مرکز شهرستان ابرکوه در مختصات جغرافیایی 53 درجه و 15 دقیقه تا 53 درجه و 18 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 7 دقیقه تا 31 درجه و 8 دقیقه عرض شمالی قرار دارد.   ارتفاع این شهر از سطح دریا 1510 متر است. از نظر طبیعی این شهر در دشت واقع گردیده است.

شهرستان ابركوه در جنوب غربي استان يزد واقع گرديده و فاصله زميني آن تا شهرهاي يزد 140 کیلومتر، شيراز 299  کیلومتر، آباده 90 کیلومتر و تهران 637 كيلومتر و فاصله هوايي تا تهران 542 كيلومتر مي‌باشد. اين شهر در زمان ساسانيان جزء كوره اصطخراز ايالت بزرگ فارس به شمار مي‌رفت. در اوايل قرن يازدهم هـ.ق متعلق به عراق عجم بوده و در عهد قاجار به خاطر دور بودن از حكومت فارس جزء ايالت اصفهان شمرده شد. از سال1355 جزء شهرستان آباده از توابع استان فارس گرديده و در سال1366 بخشي از شهرستان تفت از توابع استان يزد بوده و سرانجام در سال1373 از بخش به شهرستان تبديل شده است.

آب و هوا

با بررسي جداول ايستگاههاي هوا شناسي منطقه در مي يابيم كه اين شهرستان داراي آب و هواي گرم و خشك مي باشد. بيشترين ميزان بارندگي بين ماه‌هاي بهمن تا ارديبهشت صورت مي گيرد. ميزان كل بارندگي ساليانه شهرستان حدود 2/111 ميليمتر و ميانگين درجه حرارت آن در سالهاي 1989-1988 ، 13 درجه سانتي گراد بوده است.

آب و هوای شهر ابرکوه گرم و خشک بوده که حداکثر حرارت آن در تیر و مرداد به 6/30 درجه و حداقل آن در دی ماه به 4/3 درجه سانتیگراد می رسد. میزان بارندگی آن در اغلب سالها زیر 100 میلی متر است. این شهر فاقد رودخانه و جریان سطحی است و تنها مسیل گاشار می باشد که از قسمت شمالی ابرکوه گذشته و به کفه ابرکوه منتهی می شود. مهمترین منبع تامین کننده آب این شهر در درجه اول چاه‌های عمیق ( شش حلقه چاه عمیق) و نیمه عمیق و سپس قنوات و چشمه ها می باشد که بیشتر مصرف کشاورزی و صنعتی و … دارد.

منابع آب

رودخانه‌ها و مسيل هاي اين شهرستان جزء زير حوضه كوير سيرجان بوده كه يكي از  زير حوضه هاي بسته از حوضه آبريز مركزي ايران محسوب مي شود و مابين رشته ارتفاعات لاله زار، كوه شهر بابك و شير كوه از يك سو و ارتفاعات حاشيه غرب از سوي ديگر محصور مي شود. رود خانه هاي اين زير حوضه به دليل بارندگي كم و شرايط آب و هوايي، دبي كمي داشته واكثرا سيلابي و خشك و داراي مسيل هايي مي باشند كه هنگام بارندگي پر آب مي گردند. مهمترين منابع آب سطحي شهرستان عبارتند از:

رودخانه فصلي گاشار: رود خانه فصلي گاشار از شاخه هاي مستقل زير حوضه سير جان- ابركوه است كه در شهرستان هاي اقليد، آباده و ابركوه جريان دارد. از كوه‌هاي انگه دوني با ارتفاع 3239 متر و خرمن كوه با ارتفاع3000 متر واقع در 20 كيلو متري غرب شهر اقليد سرچشمه گرفته، از شهر اقليد عبور نموده و آبادي‌هاي چاليان، ده عرب، صادق آباد، خسرو آباد را نيز مشروب مي سازد. سپس از شمال شهر ابركوه گذشته و در شرق اين شهر به كوير ابركوه  مي ريزد.

منبع تغذيه رودخانه نزولات جوي است كه در ابتداي مسير با جهت جنوب غرب به شمال غرب و پس از ورود به دشت با جهت غرب به شرق جريا مي يابد. طول رود خانه گاشار حدود 95 كيلو متر و شيب متوسط  بستر آن كمتر از يك درصد  بوده ومناطق سولفاته، كلروره و شور جاري است.

شركت سهامي آب منطقه اي يزد، جهت تغذيه مصنوعي سفره آب زير زميني ابركوه اقدام به احداث دو بند خاكي برروي اين مسيل، در نزديكي روستاي رحيم آباد (لحيمان) نموده است كه فعاليت‌هاي اجرايي آن توسط مهندسين مشاور عمران كوير از دهه فجر سال 1374 شروع و در اواخر ارديبهشت ماه سال 1376 به پايان رسيده است.

از دهانه گاشار (محلي است كه سيلاب بخش وسيعي از شهرستان‌هاي آباده و اقليد از قسمت غربي منطقه وارد حوضه مي گردد. )

حدود دو ماه از سال مازاد آب كشاورزي به شهرستان اقليد وارد شده و در همان ابتداي ورود جهت آبياري مورد استفاده قرار مي گيرد.

3-مسيل كاسه رود: اين مسير از دامنه هاي كوه اعلا در شمال غربي ابركوه سرچشمه مي گيرد. با بارش رگبار بر آبريز مسير كه عمدتا از گل رس سبز رنگ تشكيل شده و پس از طي مسافتي به كوير (كفه ) ابركوه مي‌ريزد.

4-مسيل هنشك: از مسيل هاي مستقل زير حوضه كوير سيرجان است كه در جنوب شهرستان ابركوه جريان دارد. از كوه‌هاي زري با ارتفاع2859 متر و سبز با ارتفاع 2800 متر واقع در 50 كيلو متري شهر ابركوه جريان مي گيرد. آبادي هنشك را مشروب ساخته، در جنوب غرب آبادي اسفند آباد در سطح دشت پخش مي گردد.

منبع تغذيه رود خانه نزولات جوي است كه در ابتداي مسير با جهت جنوب شرق به شمال غرب و از آبادي هنشك به بعد با جهت جنوب غرب به شمال شرق جريان مي يابد. طول مسيل 35 كيلومتر، شيب متوسط بسترآن3 درصد و در مناطق بي كربناته كلسيك و سولفاته جريان دارد.

آبهاي زير زميني: بعد از رودخانه‌ها و مسيل‌ها، مهمترين منبع تامين كننده آب مورد نياز اين شهرستان چاه‌هاي عميق و نيمه عميق مي باشد كه در بخش‌هاي مختلف كشاورزي، صنعتي و شرب مورد استفاده قرار مي‌گيرد. همچنين مانند ساير نواحي كويري مهمترين منبع آبي كه هنوز ارزش  خود را از دست نداده است قنات مي باشد. تعداد سه رشته قنات تحت نام‌هاي قنات نبادان، قنات برگيمه و قنات فتح آباد در اين شهرستان دائر مي‌باشد. از نظر درازا بيشترين طول را  قنات برگيمه دارد ولي از نظر تعداد چاه و دبي آب  قنات نبادان حائز اهميت است و هر سه رشته اين قنات جهت كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

زمين شناسي

شهرستان ابركوه از نظر مطالعات زمين شناسي جزء مجموعه ايران مركزي مورد بررسي قرار مي گيرد. در حاشيه جنوبي دشت ابركوه يك سلسله ارتفاعات با امتداد شمالي غربي- جنوب شرقي كه داراي رسوبات پرمين و ترياس مي‌باشد، گسترش يافته است. در ارتفاعات «كولي كش» و جنوب هنشك، رخنموني از تشكيلات متامرفيك ديده مي‌شود كه سن آن نا مشخص و احتمالاً پي سنگ قديمي پركامبرين مي باشد.

اين سري دگرگوني‌ها شامل شيست، فلدسپات لايه هاي نازك دولوميتي و آهك‌هاي مرمريزه مي‌باشد. در اطراف هنشك آهك‌هاي ترياس بالايي تحت تاثير اين دگرگوني بشدت مرمريزه شده و داراي كنتاكت تكتو نيكي با سري فوق است. اين سنگ‌هاي دگرگون در اينفرا كامبرين بالا آمده و تا اواخر ترياس خارج از آب بوده است و همين دليل رسوب گذاري دوران اول و ترياس بر روي آن‌ها مي‌باشد. اما در ژوراسيك به زير آب رفته و ماسه سنگ و شيل در قسمت‌هاي تحتاني، آهك و ماسه، سنگ‌هاي آهكي و بالاخره مارن در قسمت‌هاي فوقاني بر روي آن‌ها نهشته شده است. سنگ‌هاي آتشفشاني شامل  آنذريت، ريوليت و توف درون تشكيلات ترياس بالايي جاي گرفته است.

از سنگ هاي آذرين دروني تعدادي رگه هاي دياباز بصورت دايك و شيل  در امتداد گسل هاي عميق ايجاد شده است. ازمواد معدني مقدار كمي باريت از معدن كوچكي در نزديكي خانه خوره استخراج مي‌شود و نيز سنگ مرمريت  جهت مصارف ساختماني در حوالي كوه اعلا قابل استخراج است. قديمي ترين سنگ‌هاي رسوبي منطقه آهك‌هاي پرمين و فسيل نوزولينا مي‌باشند كه در سطح تجزيه شده و با چرت‌هاي سياه رنگ همراه است. بر روي اين فسيل‌هاي آهكي سري هاي آهك و مارن و شيل كه به نام تشكيلات آباده نامگذاري شده، قرار دارد.

از دوره ترياس سنگ‌هاي آهك و مارن و دولوميت و ماسه سنگ را بايد نام برد. قسمت اعظم رسوبات ترياس را لايه هاي آهكي كه در قسمت فوقاني ماسيو  و در بخشهاي تحتاني لايه است تشكيل مي دهد. سنگ‌هاي كرتاسه زيرين با فسيل آهكي در جنوب شرقي دشت و در مجاورت شهر ابركوه بيرون زدگي دارد. آهك‌هاي اليگوسن نيز در مجاورت شهر به چشم مي‌خورد. اين سري رسوبي در شمال غربي دشت با فسيل آهك و مارنهاي كمي دگرگوني شده مشخص است.

آخرين پديده رسوب‌گذاري دريايي تحت عنوان كنگلومراي بختياري در اطراف شهر ابركوه بصورت لايه هاي تقريباً افقي تظاهر مي‌نمايد. اولين حركات كوه‌زايي منطقه مربوط به اواخر ترياس است كه احتمالاً از مراحل اوليه كوه‌زايي است، ولي فرم تكتونيكي موجود منطقه را حركات بعد از پليوسن ايجاد كرده است. كوير نمك كه حوضه تبخيري را ايجاد نموده به‌صورت يك پايين افتادگي«گرابن» در امتداد كوير هرات و مروست از يك طرف و كفه طاقستان اسفنداران و باتلاق گاو خوني از سمت ديگر امتداد يافته است.

پوشش گياهي

جنگل: جنگل‌هاي منطقه از نوع تنك و شامل درختچه و بوته زار مي باشد. كل جنگل‌هاي منطقه بصورت مصنوعي و در دست كاشت است كه كل مساحت اين جنگل‌هاي مصنوعي در حدود 8010 هكتار مي باشد كه شامل 500 هكتار درختچه آرتي پلكس در شمال شرقي ابركوه ،3000 هكتار در بخش بهمن كه شامل تاغ، آرتي پلكس به عتاوه پارك جنگلي اسفند آباد، حدود 1000 هكتار در قسمت جنوبي جاده ابركوه- دهشير،10 هكتار در طرح پارك جنگلي ابركوه مي‌گردد. ضمناً در محور ابركوه- دهشير، نيز 2500 هكتار در دو طرف جاده و تاغ‌كاري شده كه اغلب اين جنگل‌ها به منظور كوير زدايي صورت گرفته است. از لحاظ واريته هاي درختي شامل(Tamarix) و تاغ (HALOXYLON) مي‌باشد و واريته هاي درختچه‌اي آن شامل قيچ (ZYGOPHYLLUM)، اسكمبيل (CALLIGONUM)، انواع شور (SALSOLA) و آرتي پلكس (ASTKAGAKUS) مي‌باشد.

واريته هاي گياهي منطقه نيز شامل در منه دشتي (ARCEMISIA)، اشنان (SEIDLIRZIA)، چرخه (LAUNEA)و گون(ASRAGALUS) مي‌باشد.

مراتع:  مراتع اين شهرستان از نوع مراتع قشلاقي و مراتع ميان بند مي‌باشد و بيشتر در دامنه هاي پاي‌كوهي كه هم مرز با استان فارس است، پراكنده شده است از نظر پوشش گياهي مرتعي بصورت طبيعي بوده و به دو نوع دشتي و پاي‌كوهي تقسيم مي‌شود.

واريته هاي موجود در اين مراتع شامل درمنه(ARTEMISIU)، گون (ASTRAGALUS)، لارس(STIPA)، شور(SALSOLA) و قيچ (ZYGOPHYLLUM) مي‌باشد.

ارتباط و وابستگي نوع آب و هوا با حيوانات، كاملاً مشهود است. بدين ترتيب كه آب و هواي گرم و خشك و ميزان رطوبت كم و پايين بودن ميزان بارندگي سالانه بر روي زندگي جانوري تأثير گذاشته و حيوانات خاصي را در اين محدوده جغرافيايي گردآورده است.

در مناطق كوهستاني و پاي‌كوهي كه شرايط زيست جانوران از جمله آب و علف به‌طور نسبي مهياست، جانوران بيشتر وجود دارند. به‌طوري كه در ارتفاعات كوه اعلاء و ساير كوه‌هاي مجاور تعدادي جانوران حلال گوشت چون آهو و گوزن و … را در خود جاي داده‌اند.

براساس نوشته‌هاي مولف فارسنامه ناصري و ملاحظه نقشه زندگي جانوري ايران و نيز مشاهدات عيني توسط متخصصين و استفاده از اطلاعات معمرين مي‌توان جانوران اين پهنه جغرافيايي را در اين گروه‌ها دسته‌بندي كرد :

الف) حيوانات وحشي: مثل آهو و گورخر، بزكوهي، گوزن كه در نواحي پاي‌كوهي به‌علت وجود پوشش گياهي ديده مي‌شوند [1] و همچنين بنا به گزارش برخي شكارچيان در مناطق كوهستاني فراغه پلنگ نيز ديده شده است.

ب) جوندگان: مثل خرگوش و انواع موش

ج) پرندگان: مثل كبك و شاهين در ارتفاعات غرب «فراغه» و انواع گنجشك و پرستو و …

د) خزندگان: مثل مارمولك و انواع سمندر و لاك پشت و …

هـ) حشرات: مثل انواع پشه ، عقرب ، مگس ، خرخاكي و …

و) ماهي‌ها: ماهي‌هاي آب شيرين قنات‌ها و ماهي‌هاي قرل آلا و كپور در استخرهاي پرورش ماهي

حوضه بسته كوير ابركوه- سيرجان به شكل مستطيل بزرگي با راستاي شمال غربي – جنوب شرقي بين ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات ايران مركزي در شرق واقع شده است. قله شيركوه با ارتفاع 4055 متر بلندترين نقطه ارتفاعي و كوير ابركوه(ابرقو) با كمتر از 1450 متر پست‌ترين محله حوضه مي‌باشد. جريان پاياني آب‌هاي بيشتر نواحي به صورت سر ريز به اين منطقه ختم مي شود.

در گذشته در اين ناحيه درياي بزرگي وجود داشته كه سرتاسر منطقه را فرا مي گرفته و به احتمال زياد تا نواحي شمالي(حوضه باتلاق گاو خوني) گسترش داشته است. به علت تغييرات آب و هوايي، كاهش ميزان ريزش هاي جوي، تبخير شديد و ساير عوامل دريا رفته رفته خشك شده و از آجا كه كف دريا ارتفاعات يكساني نداشته و فعاليت مسيل‌ها و رود خانه ها كه بدان منتهي مي شوند مختلف بوده است، دريا ابتدا به چند پاره تقسيم و سپس خشك گرديده و كويرهاي ابرقو، مروست و سيرجان بقاياي آن درياي بزرگ قديم است.

ارتفاعات اين شهرستان بطور كلي شامل چهار ارتفاع مهم مي‌باشد كه عبارتند از:

1- سفيد كوه(كوه سفيد-گنبد عالي) كه در فاصله 5/1 كيلومتري جنوب شرقي شهر ابركوه قرار گرفته است. ارتفاع آن 1595 متر از سطح دريا مي باشد.

2- دومين نقطه ارتفاعي قابل توجهي كه در اين شهرستان وجود دارد كوه قنبره (سياه) است كه در فاصله سه كيلومتري جنوب شرقي ابركوه واقع شده است و ارتفاع آن به 1697 متر از سطح دريا مي‌رسد.

3- يكي ديگر از ارتفاعات اين شهرستان كوه پنج انگشت مي‌باشد. اين كوه در قسمت جنوب شرق شهر ابركوه واقع است و6 كيلو متر با شهر فاصله دارد. ارتفاع آن 1735 متر از سطح دريا مي‌باشد. وجه تسميه اين كوه شكل ظاهري آن است كه بصورت انگشتان دست مي‌باشد.

قله اين كوه قسمتي از يك رشته كوه كم ارتفاع با امتداد شرقي- غربي  و به طول 6 كيلومتر است كه در دشت ابركوه قرار دارد.

4- ارتفاع ديگري كه در اين شهرستان به چشم مي‌خورد كوه اعلا است كه بصورت منفرد بوده و در 27 كيلومتري شمال غربي ابركوه قرار گرفته كه ارتفاع آن 2377 متر از سطح دريا مي‌باشد.

5- تپه های سفید در 3 کیلومتری جنوب شرقی و پرستو در فاصله 5/0 کیلومتری جنوب شهر ابرکوه قرار دارند.

از جمله عوارض طبيعي كه در اين منطقه به چشم مي‌خورد، تپه سفيد در 5/3 كيلومتري جنوب شرق و تپه پرستو در جنوب شهر ابركوه است.

همچنين مي‌توان به دو غار به نام هاي «غار اعلا» و«غار لاحسيني» اشاره نمود.

1- غار اعلا واقع در كوه اعلا، درفاصله 29 كيلومتري شمال غربي شهر ابركوه قرار دارد. اين غار در سينه كش كوه واقع شده و چون شيب كوه تقريباً به صورت عمودي است، دسترسي به آن به آساني ميسر نمي‌باشد.

2- غار لا حسيني، اين غار در نزديكي قلعه سعدآباد و در كوه هاي غرب شهرستان ابركوه قرار گرفته است و ارتفاعات مذكور مرز مشترك اين شهرستان و شهرستان آباده از توابع استان فارس مي‌باشد. فاصله هوايي غار تا شهر ابركوه حدود 36 كيلومتر است.

گردنه تالنگي «TALENGI » نيز در 37 كيلو متري جنوب غرب شهر ابركوه قراردارد. گردنه مذكور و دره هاي همبس «HAMBAS » تل زرد، تنگه دريگي«DEREYGI» رونه «RUNEH» ،بنگو ،آب مك مرادي ، درازو…..درجنوب غربي شهرستان ابركوه ودر قسمت شمالي رشته كوهي كه مرز مشترك با استان فارس دارد واقع شده اند بطور كلي قسمت اعظم اين منطقه كويري است واز اطراف توسط كوهها وتپه ها محدود شده است .دباله كوير اطراف مرداب گاو خوني در شمال غربي منطقه ، پس از عبور از واحد اراضي فلاتهاي فرسايش يافته و مرتفع به كوير ابرقو منتهي مي شود. در اراضي پست و گود ، آب تحت الارضي تا عمق 20 سانتيمتري بالا آمده و در قسمتهايي نيز سطح زمين را فرا مي گيرد. شوري آب به حدي است كه پس از تبخير از آن نمك استخراج مي گردد .اراضي كه مي توان جهت زراعت استفاده كرد شامل فلات هاي كم ارتفاع نسبتاً مسطح مي گردد.اين فلات هاي كم ارتفاع تشكيل شده از خاكهاي كم عمق تا متوسط با بافت متوسط تا نسبتاً سنگين كه بر روي طبقات سخت شده آهكي قرار گرفته است و معمولاً به صورت لايه هاي مورق در ساختمان خاكريزي بلوكي و منشوري ، نسبتاً مشخص مي باشد.در پاره اي از اراضي متمركز نيز آهك طبقه اي «CALCIC » ديده مي شود .در اين گونه از خاكها PH از 2/7 تا4/8 متغير است.

به طور كلي منطقه ابركوه از نظر لرزه‌خيزي در ناحيه‌ي كم خطر قرار دارد. اين مسئله ار مي‌توان از آثار تاريخي آن كه پس از چندين قرن هنوز پا برجا هستند، دريافت. در حالي كه بيشتر اين آثار متعلق به قرن‌هاي چهارم تا هفتم هجري بوده و در ساختن آن‌ها، اغلب از مصالح كم دوام، چون خشت و گل استفاده شده است و نيز با ملاحظه نقشه زمين لرزه گسله‌هاي كشور، در مي‌يابيم كه دو گسل مهم از شرق منطقه ابركوه عبور مي‌كنند كه عبارتند از :

1ـ گسله دهشير ـ بافت

2ـ گسله نَدوشن ـ مَرودشت

در غرب نيز گسل سراسري زاگرس از اين منطقه عبور مي‌كند كه عامل انتقال آب‌هاي زيرزميني از نقطه‌اي به نقطه ديگر است. چنان كه زلزله سال 1368 بر قنات‌ها و آب چاه‌ها اثر گذاشت و قنات فراغه به طور ناگهاني خشك شد و آب برخي چاه‌ها بالا آمد و همزمان در ده‌عرب، چشمه‌اي ظاهر شد.

عليرغم مراجعه به مركز لرزه‌نگاري استان يزد و بررسي كتاب‌هاي مربوط به تاريخچه زمين لرزه‌هاي كشور هيچگونه اطلاعي دربارة ثبت زلزله‌هاي اين ناحيه به دست نيامد.

گسل دهشير- بافت به طول تقريبي450 كيلومتر با راستاي شمال، شمال غربي- جنوب، جنوب شرقي از نزديكي سيرجان شروع شده و به‌طرف شمال به تدريج تغيير روند داده و به سمت جنوب غربي نائين ادامه مي يابد.

گسل ندوشن- مروست از شمال ناحيه مروست آغاز شده و از فرو رفتگي ابركوه- سيرجان گذشته و به‌طرف  ندوشن كشيده شده است. مسير عبور هر دو گسل شرق منطقه مي‌باشد. از غرب منطقه و با فاصله بيشتر گسل زاگرس(راندگي) با راستاي شمال غربي جنوب شرقي عبور مي كند. علاوه بر گسل‌هاي فوق، گسل‌هاي كوچك متعددي در شمال، جنوب و غرب منطقه ديده مي شود كه مسير اكثر آن‌ها روندي  شمال غربي- جنوب شرقي دارد.

با توجه به مطالب فوق الذكر و مطالعات فرم تكتونيك ايران، از آنجايي كه كشور ما بر روي كمربند زلزله خيزي جهان قراردارد، هيچ نقطه آن از خط زمين لرزه نمي‌تواند مصون باشد. منطقه ابركوه نيز از اين اصل پيروي مي كند و مي‌توان دريافت كه منطقه و شهرستان ابركوه از نظر لرزه خيزي در ناحيه كم خطر تا متوسط از نظر زمين لرزه به شمار مي رود.

وجه تسمیه

ابركوه از توابع استان يزد، واقع در فلات مركزي ايران و همجوار با كويري به نام كفه ابركوه است كه در جنوب شهرستان يزد قرار دارد. چون ابركوه، ابتدا در پاي‌كوه ساخته شده بود، آن را “دركوه” و چون بعداً در پهلو و سينه كوه ساخته شده، آن را “بركوه” گفته­اند. بعداً الفي در نتيجة كثرت استعمال بر آن افزوده شده و پس از اسلام كاف به قاف تبديل­شده و “ابرقو” که همان لفظ معرب “ابركوه” است، به­وجود آمده است.

نام اين ناحيه در منابع قديم و جديد به صورت‌هاي برقوه BARGHOOH، برقويه BARGHOOYEH، ابركويه ABARKOOYEH، وركوه VARKOOH، دركوه DARKOOH ، ابرقو  ABARGHOO ، برکوه BARKOOH و برِکوه BAREKOOH آمده است.

نام‌هاي فوق، به خاطر موقعيت طبيعي و واقع شدن شهر بر پاي كوه بوده است و در سبب نام گذاري آن تاريخ و جغرافي نويسان علت‌هايي را  ذكر كرده اند. سرانجام در سال 1350 ه. ش وزارت كشور نام آن‌را از « ابرقو» به ابركوه تغيير داد. اما در محاورات مردم هنوز لفظ ابرقو را به كار مي برند.

آنچه مسلم و قابل مشاهده مي‌نمايد اين است كه دور تا دور ديار ابركوه را كوه‌هايي با ارتفاعات متفاوت احاطه كرده‌اند. پس اگر بگوييم نام اين شهر مأخوذ از طبيعت موجود است حرفي به گزاف نگفته‌ايم. هرچند اين نوع نامگذاري بسيار ابتدايي است اما گفته مي‌شود چون اين شهر ابتدا در پاي كوه ساخته شده آن را بركوه مي‌گفتند كه در گويش مردم به ابركوه تبديل شده و پس از اسلام مانند نام‌هاي ديگر، كاف به قاف تبديل و ابرقو خوانده شده است.

نام‌هاي فوق به خاطر موقعيت طبيعي و واقع شدن شهر در بر يا پاي كوه بوده است و در سبب‌ نام‌گذاري آن تاريخ و جغرافي نويسان، علت‌هايي را ذكر نموده‌اند. ياقوت از اين شهر با عنوان «ابرقوه» ياد كرده و نوشته است :

« برخي آن را ابرقويه نوشته‌اند و اهل فارس وركوه ناميده‌اند به معني فوق‌الجبل و … »

قزويني نيز نام آن را به صورت دركوه آورده و به قرب الجبل معني كرده است.

حمدالله مستوفي در خصوص وجه تسميه ابركوه مي‌نويسد :

« اول در پايان كوهي ساخته بودند و بركوه مي‌گفتندي و بعد از آن در صحرايي كه اكنون است اين شهر كردند.»

مؤلف فارسنامه ناصري نيز در اين باره چنين نوشته است:

« در اصل « بركوه» يعني سينه كوه، الفي بر آن افزودند، ابركوه گرديد. پس تصرف عربي در آن نموده، ابرقوه گفتند.»

محمد بن خلف تبريزي از اين شهر با عنوان « ابركوه» ياد نموده و دربارة آن چنين آورده است:

« ابركوه» به ضم كاف نام شهري است در عراق عجم و چون آن شهر برزميني كه در ته آن، كوه است واقع شده، به اين نام موسوم ساختند و معرب آن « ابرقو» است.و سرانجام مولف كتاب اقليم پارس براين باور است كه نام اصلي «‌ابرقو» ، « بركوه» بوده است كه به مناسبت جايگاه شهر پيشين بر بالاي صخره‌هاي كوتاه در دوران ساسانيان، آن را به اين نام خوانده‌اند و به مرور زمان، مصوت كوتاه الف برآن افزوده شده و به صورت « ابركوه» درآمده. « اين شهر در دو نوبت احداث شده، نوبت اول به حدود پنج هزار سال پيش مي‌رسد و شهر در دامنه تپه‌هايي كه نزديك هم قرار دارند به وجود آمده و نامش بركوه يا برقو بوده است و شهرت چنداني نداشته و ابرقوهي كه در قرنهاي بعد در محل فعلي ايجاد شده ، اهميت و جمعيت بيشتري داشته و كلمة «ابر» در جلوي اسم نشان دهنده مفهوم بزرگي و عظمت شهر بوده است.»

توضيح اينكه پيشوند « ابر» كه صورت قديمي تر حرف اضافه « بر» در زبان پهلوي و فارسي باستان است و در شهرهاي ديگر چون: ابرغان ـ از بخش‌هاي شهراسب ـ ابرشهرـ به معني شهر بالا و نام قديم ناحيه‌اي بوده كه نيشابور در آن قرار داشته است ـ و ابرقباد ـ شهري بركنارة شرقي رود دجله ـ نيز به كار رفته است، به اين جهت بوده كه آن نام را به بزرگي و اهميت ياد كنند.

ابوالفتح قهرماني مي‌نويسد: اين شهر در دامنه سپيد و تپه‌هاي سياهرنگ كه نزديك هم قرار دارند، به‌وجود آمده، احتمالاً نامش « بركوه»، «ورقو» و يا « برقو» بوده است و خيلي كوچك بوده و آوازه‌اي نداشته است. حتي از قريه «ميم» كه چهار راه ابرايشم به حساب مي‌آمده ، شهرتش كمتر بوده، زيرا چند خانواري بيش در آن سكونت نداشتند.

آن ابرقوه كه شهرتي داشته، در قرون بعد و در محل فعلي ايجاد شده است و اهميت بزرگي و جمعيت بيشتري كه داشته، كلمه « ابر» كه معني بزرگي مي‌دهد در جلو آن قرار گرفته است كه مفهوم ابرقوه بزرگ را برساند.

در سال1350 ش ، وزارت كشور ، نام اين شهر را از « ابرقو» به «ابركوه» تغيير داد. اما در محاورات مردم هنوز لفظ «ابرقو» متداول است.

تقسیمات کشوری استان يزد

استان يزد با مساحتي در حدود 865/73466 كيلو متر مربع در ميان فلات مركزي ايران و حاشيه كوير نمك واقع شده است. استان مذكور از شمال و شمال باختري با استان اصفهان (باتلاق گاو خوني)، ازخاور و شمال خاوري با استان خراسان (دشت كوير)، از جنوب و جنوب باختري با استان فارس و از جنوب خاوري با استان كرمان هم مرز مي باشد. از نظر موقعيت جغرافيايي بين 52 درجه و 48 دقيقه تا 56 درجه و 36 دقيقه طول خاوري و 29 درجه و 36 دقيقه تا 33 درجه و22 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته است.

تا پيش از مهر ماه سال 1352استان يزد، فرمانداري كل بوده است و پس از آن به موجب تصويب نامه هيئت دولت استان شده است. در سال‌هاي پيش از آن اين استان يكي از شهرستان‌هاي استان اصفهان محسوب مي شده است. وضعيت تقسيمات كشوري استان در جدول شماره يك ارائه گرديده است.

براساس آخرين تقسيمات كشوري در سال1378 شهرستان ابركوه داراي دو بخش يعني بخش مركزي و بخش بهمن و چهار دهستان و51 آبادي داراي سكنه بوده است. بخش مركزي شهرستان ابركوه كه مركز آن نيز شهر ابركوه مي‌باشد، شامل دو دهستان به نام‌هاي فراغه و تيجرد مي‌باشد و داراي215 آبادي است و تنها 36 آبادي آن داراي سكنه است.  مساحت منطقه5/5878 كيلومتر مربع مي‌باشد كه از اين نظر ششمين شهرستان استان يزد محسوب مي‌شود.

اين شهر در زمان ساسانيان جزء كوره اصطخراز ايالت بزرگ فارس به شمار مي‌رفت. و در اوايل قرن يازدهم هـ.ق متعلق به عراق عجم بوده و در عهد قاجار به خاطر دور بودن از حكومت فارس جزء ايالت اصفهان شمرده شد.

دسترسی‌های شهرستان

راه‌های ارتباطی شهرستان فوق شامل محور ابرکوه ـ  یزد می باشد که140 کیلومتر طول دارد و آسفالته می باشد.

محور ابرکوه ـ مهریز که طول آن 170 کیلومتر است.

محور ابرکوه ـ آباده به طول 43 کیلومتر که به محور آباده ـ شیراز متصل می گردد.

محور ابرکوه ـ تفت (در مسير دسترسي به يزد ) به طول 125 کیلومتر می باشد.

امکانات آموزشی

در این شهرستان 48 مرکز آموزشی اعم از آمادگی، ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان وجود دارد و 2 مرکز آموزش عالی این شهرستان شامل دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد اسلامی می‌باشد.

شهر ابرکوه از 7 واحد آموزشی مقطع راهنمایی پسرانه 6 واحد دولتی و یک واحد غیرانتفاعی و 6 واحد دخترانه و یک هنرستان فنی با 153 دانش آموز به تحصیل اشتغال دارند. همچنین دارای 4 واحد دبیرستان دخترانه و 6 واحد دبیرستان پسرانه می‌باشد.

تاسیسات و امکانات زیربنایی

منبع تامین کننده اصلی آب این شهرستان چاه‌های عمیق و نیمه عمیق می‌باشد. برق آن نیز به صورت شبکه ای تامین می‌شود. اداره پست شهرستان عملیات قبول و جمع آوری، آماده سازی و حمل و نقل و توزیع مرسولات را بر عهده دارد و به طور کلی 42 صندوق پستی (21 شهری و 21 روستایی) در این شهرستان وجود دارد.

از دیگر تاسیسات شهرستان ابرکوه می توان مرکز خدمات روستایی جهاد سازندگی، پارک جنگلی اسفندآباد، صدا و سیما شهرستان با تحت پوشش قرار دادن چهار شبکه 1،2،3و 4 سیما همچنين 2 شبكه‌ي استاني يزد و فارس را نام برد، همچنین بانک‌های ملی، کشاورزی، مسکن، صادرات، سپه، ملت و رفاه نیز فعال می‌باشند.

آب این شهر توسط سیستم لوله کشی شهری که از 6 حلقه چاه عمیق تشکیل گردیده، تامین می گردد.

برق این شهر متصل به شبکه سراسری برق بوده که به مصارف خانگی، عمومی و تجاری می رسد.

نوع سیستم مرکز تلفن شهر ابرکوه EMD به ظرفیت نهایی 5000 شماره بوده، همچنین 30 خط F.X و 38 تلفن همگانی شهری و 11 واحد بین شهری در سطح شهر  فعال می‌باشند. این شهر دارای مرکز پست عادی و پست تصویری، 42 صندوق پست شهری و روستایی و تلفن ماکرویو می‌باشد. دیگر تاسیسات شهری شامل فاضلاب شهری، غسالخانه، آتش نشانی، قبرستان، کشتارگاه، پمپ بنزین، پارک کودک (شهر)، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه عمومی و باغ هنر مي‌باشد.

تشکیلات و دوایر دولتی

داویر دولتی این شهر شامل فرمانداری، اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی ابرکوه، اداره آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداری، بخشداری، مرکز بهداشت و درمان، تامین اجتماعي، ثبت اسناد و املاک، دادگاه حقوقی، شرکت ملی پخش فراورده های نفتی، مرکز خدمات کشاورزی، منابع طبیعی، اداره برق، اداره امور اقتصادی و دارایی، اداره راه و ترابری، تربیت بدنی، اداره مخابرات، شرکت دخانیات، بهزیستی، هلال احمر، اداره قند و شکر، تعاونی روستایی، اداره تعاون، بیمه، اطلاعات، ثبت احوال، سازمان آب، دامپزشکی، آتش نشانی، بانک‌های ملی، کشاورزی، مسکن، سپه، ملت، رفاه و تجارت و همچنین بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد جانبازان، بنیاد مسکن، زمین شهری، نهضت سوادآموزی، کمیته امداد امام خمینی(ره)، هیئت واگذاری زمین و مراکز نظامی که شامل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و منطقه انتظامی می‌شود.

اماكن فرهنگي:

شهر ابركوه داراي  يك سينما با ظرفيت 200 نفر، 3 سالن نمايش و اجتماعات: اداره ارشاد، كانون فرهنگي و سالن مركز آموزش شهيد حق دوست، 2چاپخانه‌ي تحت نظر اداره ارشاد،4 عدد كتابخانه‌ي عمومي با  40000 كتاب، 2 كتابخانه‌ي كانون پرورش فكري با 23000كتاب، يك فرهنگسرا مي‌باشد.

اماكن مذهبي

ابركوه داراي 6 بناي مذهبي،  87  مسجد، 35 تكيه و حسينيه مي‌باشد.